Customer

Inihigda mo ako sa kama,
Pinabayaan kong ililis mo an sakong gubing.
Medyo toog an sakong lawas.
Tigpukit mo an sakong t-shirt,
may pagkabayolente ka palan,
ram ars na.
Dangan binutong mo an sakong pantalon saka brief.

Tapos, dai ko aram kun tano biglang nandiri ka sakuya,
Ta dai mo mairani an an pandok mo sa sako?
Halos habo mong maghangos
bad breath ako?

Namati kong huba-huba ako sa atubangan mo.
Tinuturuhukan mo an mga singit-singit
kan sakuyang pagkatawo.
An mga tinatago ko bigla sindang nailawan.

Dai ko aram kun tano dai na ako nasupog saimo.
Nahiling ko nang kapot-kapot mo
an gunting na masisi sa sakuyang tulak.

Si Saling

Si Saling nag-aaling-aling
sa bintana, nag-iiling-iling
naghahalat, kapot-kapot si Ningning

Mantang si Piko, nasa may pintuan
binabaak an bangkulis.
Pinapahalian bituka an sira
kan masiring parabakal.

Nagbura na naman si Rusty,
Inagaw na naman ni Paps an mangkok nin Lucky me.
Swerte ka Paps ngunyan,
nawawara an paha ni Piko.

Namumutla si Saling.
Daing girong si Piko
mantang dinuduruduldog kaini
an hasang kan sira bago pa halbuton
hasta mautsan an dati nang gadan na bangkulis.

Nagpaaram ki Piko sinda Josie asin Donna
biribitbit an balde nin sirang ilalako
sa sentro kan Calagbangan.
Atsan pang hapon sinda mauli.

Tulala si Saling. Dai pa nag-uuli si Palgot
na nalamasa ni Piko subanggi ta inubos
sa video karera si benta kan sibubog

Sinugo ni Saling si Edison
magbakal cortal asin coke.

Namutla si Piko.
Daing girong si Saling.

Nagkuriyat sa salog
an mga bituka, hasang asin piga.

FISH KILL

Sa sakong istorya may sarong lalaking nag-iinterview sa sarong babayi.Yaon sinda sa sarong kubo sa gilid kan dagat. Paabot na an diklom kaya naka-night mode an camera. May kapot na aki an babayi.

Sa kua kan camera, nagsususo an aki sa ina, Nililihis kan lalaki an anggulo kan camera.

Sa istorya kan babayi, siya daa sinasabihan pabaya kan saiyang mga kataraid, Kun tano niya daa pinakakan nin tagunason na may hidong si saiyang mga aki.

sa ibang parte kan interview, iniistorya kan babayi kun pano ninda sinugod an munisipyo kan aldaw na magparatawpataw an mga sira sa dagat. Duman sinda nagsuriyaw kan kulog boot kun tano pinayagan su minahan sa saindang isla. Tig-edit kan nag-iinterview an footage ta mantang nag-iistorya si nanay, nagluluwas an saiyang suso mantang nilalapirot an saiyang utong kan saiyang bunso.

Sa istorya kan babayi, kaditang magadan si tolo niyang aki. Dai nang labot an nag-iinterview sa saiyang kinukuanan. Dai na maililihis an camera sa saiyang kinukuanan. Si bunso, daing pundong kinakawatan an suso kan saiyang ina, dai ining labot sa kinaban. Si nanay, dai naman labot na siya mahubaan, madangog sana an saiyang suriyaw.

"Kung naperde su tolo kong aki ta nagkaon ki tagunason na may hudong,
ano nalang an mamamati kan sarong inang arog ko?"

Sa sakong istorya, may sarong lalaking nag-iinterview, may sarong inang nagsusuriyaw, may sarong istorya dai nasasabutan alagat pirit naghahagad nin pagmangno,
nag-aayutong,
nag-aayutong,
nag-aayutong.

Para kay Pablo

Sabay nating sinagot ang tanong na kung para kanino.
Sabay tayong umawit, nangarap at naglakbay.
Inakyat natin ang mga bundok ng mga ideyang di pa naaarok ng mura nating isipan.
Nilakad natin ang mga lansangang nagpupuyos sa galit at umiiyak sa lungkot,
sumisigaw ka hawak ang plakard, habang ak'y nanonood sa LCD screen ng dala kong digicam.

Pablo, inalay natin ito sa kanila, sa masa. sa mga hindi pa natin kilala,
sa mga kwentong hindi pa natin napakikinggan.
Sabay tayong nakisilong sa kanilang mga tahanan, nakikain ng kanilang mga ulam,
Naki-tatay, naki-nanay.
Sabay nila tayong inampon ng ating paniniwala at pangarap.

Sabay din tayong bumuga ng usok, lumaklak ng redhorse
at nagpasuraysuray kasama nila Karl at Mao,
at sa ating mga tunggalian, pilit nating sinasagot ang ating mga tanong.

Sabay tayong umibig at nanood
habang nagkukulay rosas ang ating mundo
sa gitna ng pakikibaka.
Sabay tayong nabigo.
At bagamat naging matatag ka
at nadurog naman ang aking puso,
hindi ako lumayo,
hindi ako namatay,
nagtanong lamang ako ng "Bakit?"

At sa gitna ng kalituhan, Pablo
Sabay tayong kumatha ng salita,
Sabay tayong gumuhit ng dibuho,
Sabay nating inawit ang awit ng pag-asa

Kahit na may bagyo,
Kahit na may unos,
Kahit may libu-libong kaaway,
kahit na magapi at isa ang matira sa ating dakilang hanay,

Sabay nating inamin sa ating sarili,
hindi natin matatanggap na isa lamang sa atin ang matitira
matapos ang lahat,
matapos ang ating tunggalian.

Pablo,
ang pangalang hiniram ko lamang
sa dakilang makata ng Chile,
mananatili ako sa iyo.
Hindi pa tapos ang digma,
Mahaba pa ang paglalakbay.
Salamat sa iyo,
nabubuhay ako,
ang ako sa iyong kaakuhan,
dahil ikaw ay ako.

Chapter 21 (The Little Prince)

It was then that the fox appeared.

"Good morning," said the fox.

"Good morning," the little prince responded politely, although when he turned around he saw nothing.

"I am right here," the voice said, "under the apple tree."

"Who are you?" asked the little prince, and added, "You are very pretty to look at."

"I am a fox," the fox said.

"Come and play with me," proposed the little prince. "I am so unhappy."

"I cannot play with you," the fox said. "I am not tamed."

"Ah! Please excuse me," said the little prince.

But, after some thought, he added:

"What does that mean--'tame'?"

"You do not live here," said the fox. "What is it that you are looking for?"

"I am looking for men," said the little prince. "What does that mean--'tame'?"

"Men," said the fox. "They have guns, and they hunt. It is very disturbing. They also raise chickens. These are their only interests. Are you looking for chickens?"

"No," said the little prince. "I am looking for friends. What does that mean--'tame'?"

"It is an act too often neglected," said the fox. It means to establish ties."

"'To establish ties'?"

"Just that," said the fox. "To me, you are still nothing more than a little boy who is just like a hundred thousand other little boys. And I have no need of you. And you, on your part, have no need of me. To you, I am nothing more than a fox like a hundred thousand other foxes. But if you tame me, then we shall need each other. To me, you will be unique in all the world. To you, I shall be unique in all the world . . ."

"I am beginning to understand," said the little prince. "There is a flower . . . I think that she has tamed me . . ."

"It is possible," said the fox. "On the Earth one sees all sorts of things."

"Oh, but this is not on the Earth!" said the little prince.

The fox seemed perplexed, and very curious.

"On another planet?"

"Yes."

"Are there hunters on that planet?"

"No."

"Ah, that is interesting! Are there chickens?"

"No."

"Nothing is perfect," sighed the fox.

But he came back to his idea.

"My life is very monotonous," the fox said. "I hunt chickens; men hunt me. All the chickens are just alike, and all the men are just alike. And, in consequence, I am a little bored. But if you tame me, it will be as if the sun came to shine on my life. I shall know the sound of a step that will be different from all the others. Other steps send me hurrying back underneath the ground. Yours will call me, like music, out of my burrow. And then look: you see the grain-fields down yonder? I do not eat bread. Wheat is of no use to me. The wheat fields have nothing to say to me. And that is sad. But you have hair that is the color of gold. Think how wonderful that will be when you have tamed me! The grain, which is also golden, will bring me back the thought of you. And I shall love to listen to the wind in the wheat . . ."

The fox gazed at the little prince, for a long time.

"Please--tame me!" he said.

"I want to, very much," the little prince replied. "But I have not much time. I have friends to discover, and a great many things to understand."

"One only understands the things that one tames," said the fox. "Men have no more time to understand anything. They buy things all ready made at the shops. But there is no shop anywhere where one can buy friendship, and so men have no friends any more. If you want a friend, tame me . . ."

"What must I do, to tame you?" asked the little prince.

"You must be very patient," replied the fox. "First you will sit down at a little distance from me--like that--in the grass. I shall look at you out of the corner of my eye, and you will say nothing. Words are the source of misunderstandings. But you will sit a little closer to me, every day . . ."

The next day the little prince came back.

"It would have been better to come back at the same hour," said the fox. "If, for example, you come at four o'clock in the afternoon, then at three o'clock I shall begin to be happy. I shall feel happier and happier as the hour advances. At four o'clock, I shall already be worrying and jumping about. I shall show you how happy I am! But if you come at just any time, I shall never know at what hour my heart is to be ready to greet you . . . One must observe the proper rites . . ."

"What is a rite?" asked the little prince.

"Those also are actions too often neglected," said the fox. "They are what make one day different from other days, one hour from other hours. There is a rite, for example, among my hunters. Every Thursday they dance with the village girls. So Thursday is a wonderful day for me! I can take a walk as far as the vineyards. But if the hunters danced at just any time, every day would be like every other day, and I should never have any vacation at all." 

So the little prince tamed the fox. And when the hour of his departure drew near--

"Ah," said the fox, "I shall cry."

"It is your own fault," said the little prince. "I never wished you any sort of harm; but you wanted me to tame you . . ."

"Yes, that is so," said the fox.

"But now you are going to cry!" said the little prince.

"Yes, that is so," said the fox.

"Then it has done you no good at all!"

"It has done me good," said the fox, "because of the color of the wheat fields." And then he added:

"Go and look again at the roses. You will understand now that yours is unique in all the world. Then come back to say goodbye to me, and I will make you a present of a secret." 

The little prince went away, to look again at the roses.

"You are not at all like my rose," he said. "As yet you are nothing. No one has tamed you, and you have tamed no one. You are like my fox when I first knew him. He was only a fox like a hundred thousand other foxes. But I have made him my friend, and now he is unique in all the world."

And the roses were very much embarassed.

"You are beautiful, but you are empty," he went on. "One could not die for you. To be sure, an ordinary passerby would think that my rose looked just like you--the rose that belongs to me. But in herself alone she is more important than all the hundreds of you other roses: because it is she that I have watered; because it is she that I have put under the glass globe; because it is she that I have sheltered behind the screen; because it is for her that I have killed the caterpillars (except the two or three that we saved to become butterflies); because it is she that I have listened to, when she grumbled, or boasted, or ever sometimes when she said nothing. Because she is my rose. 

And he went back to meet the fox.

"Goodbye," he said.

"Goodbye," said the fox. "And now here is my secret, a very simple secret: It is only with the heart that one can see rightly; what is essential is invisible to the eye."

"What is essential is invisible to the eye," the little prince repeated, so that he would be sure to remember.

"It is the time you have wasted for your rose that makes your rose so important."

"It is the time I have wasted for my rose--" said the little prince, so that he would be sure to remember.

"Men have forgotten this truth," said the fox. "But you must not forget it. You become responsible, forever, for what you have tamed. You are responsible for your rose . . ."

"I am responsible for my rose," the little prince repeated, so that he would be sure to remember.

verschränkung

For you to have the eye,

you must learn to wait

for the right moment to capture

that one milisecond of pause

where moments entangle in a vacuum.

No! in a cellulose film.

as the indecision turns into a halt

that millisecond relative to the hour

where nobody knows whether

the cat has injested the cyanide

orthe radioactive element.

Then last night

as I disembark the jeepney

I saw the cat dead

hit again by another rushing taxicab

And there goes a new entanglement

"Where the hell is the box?"

pag-ukag

Padikit-dikit naglilinaw,
mantang naghuhupa an mga dai natunaw
sa irarom kan garapon,
matutuninong an subago pa sana inukag,
pero sa laog, 
mapuon an paghamis, pag-alsom o pagpait
na dai ta aram,
halaton sana, 
dai nguna ukagon,
pabayai,
ta baad masobrahan ukag,
babasolon mo na naman an sadiri
sa inabot na namit.

Suspensyon

Maaring nasabi na ng ilang beses ang sasabihin ko rito, pero sasabihin ko pa rin.

Para sa akin ang pagbabasa ng tula ay pagsalat ng mga imahe na paunti-unting naghahayag ng sarili.  Ang tula ay mga imaheng hinuli ng salita at itinapon sa ere upang danasin ang free fall, upang kusang magtanong at bumagabag.

Sa workshop, binasa namin ang tulang Looking ni Mabi David, kung saan ang photographer ay inilagay sa isang sitwasyon kung saan kailangan niyang magdesisyon kung kukunan ba niya ang larawan ang isang mama sa bingit ng kamatayan. Sa punto ng pagkalabit ng shutter at pagpili niyang kunan ang penomenon na nasa harapan niya, namatay ang photographer at nabuhay ang larawan. Ang epekto ng larawan ay hindi na maaring hawakan ng kumuha nito. Kung papatay o mananakit rin ang larawan ay hindi na mapipigil pa. 

Dito ko rin natuklasan ang konsepto ng suspensyon ng imahe. Ang pagtatangka ng makatang ikahon ang isang penomenon sa lundo nito, sa segundo ng pagdedesisyon, sa milisegundo ng pagbitaw o pagkalabit ng gatilyo. Alam na natin ang mga imaheng susunod, ang tilamsik ng dugo sa kabilang bahagi ng ulo ng vietcong, at ang pagpapakita nito ay pag-insulto sa kakayahang mag-isip ng titingin dito.  

 May isa pang larawang ipinakita si Sir Allan sa amin, ang kuha ni Henri Cartier-Bresson ng lalaking tumalon sa isang puddle ng tubig kung saan hindi pa nagugulo o nasisira ng lalaki ang kaniyang imahe sa tubig. Sa suspensyon ng milisegundong ito ipinanganak ang libu-libong posibilidad. Ang mga surpresang hinahatid ng buhay na hindi lamang hawak ng rasyunal na paghawan sa mga ito.

Ang mga surpresang tulad ng paglitaw ng mga dolphin sa dagat na tinukoy ni Peter Sacks sa kanyang dolphin’s turn. Sabi dito, dolphin's turn is a transformative veering from one course to another, a way of beeing off track to an unexpected desitination. Alam nating ang susunod na eksena sa larawan ni Bresson pero dahil suspended ang imaheng ito, dadalhin tayo nito sa iba pang pwedeng mangyari o iba pang sensasyon o phenomenon na hindi pa nadadapuan ng ating salita.

Nang tinanong kung sino na ang nakakita ng dolphin sa dagat, yung actual nitong pakikipaglaro o pagpapakita, bigla kong natandaan yung biyahe ko papuntang Rapu-Rapu, Albay noong 2006, nang maglitawan ang mga dolphins gilid ng bangka, una kong hinanap ang videocam ko pero isinilid ko pala ito sa lock and lock na tupperware para maiwasan ang sobrang moisture dulot ng dagat, at sa tagal kong mailabas ang camera ko, sa sunod kong pagtingin sa dagat wala na ang mga dolphin, wala rin akong larawang nakuha. basag yung moment. Marahil hindi naman kasi lahat ng imahe ay kailangan hulihin, minsan kailangan mo silang hayaang ganapin ang sarili tulad ng pag-agos ng tubig o pagpatak ng ulan. Marahil hindi rin ako handang kunan ang larawan ang pangyayaring yun, at isang kahangalan ang ginawa kong pagtatangka na kunan ito ng walang kahandaan.

Dito ko narealize na ang paghabi ng metapora ay hindi ganoon kadali, na maari mong sabihin agad ang unang pumasok sa iyong isip. Bunga marahil yun ng sarili nating biases or ideologies na siya nating ginagamit sa pagtingin sa mga bagay-bagay bilang comfort zone. Ang daling mag-interpret ng bagay o pangyayari kapag may sistema nang nariyan sa utak natin, nag-aactivate automatically kapag may pangyayaring naghayag sa harapan natin. Kapag nakakita tayo ng isang imahen, mayroon na agad tayong ideya.

Sa konsepto ng suspensyon, gusto kong isantabi muna ang biases na iyon, tulad ng pag-alis ng sariling antipara at pagiging handang humiram sa iba kung kinakailangan para tingnan ang isang pangyayari mula sa ibang pagsusuri. Ang pagsuspend ay isang desisyon na nangangailangan ng kahandaang maranasan ang pag-ikot ng kalamnan dahil sa kawalan ng bigat (weightlessness) para pumasok ang iba pang metapora na maari tayong dalhin sa iba pang destinasyon. Ito ay pagtitimpi na bigyan ng interpretasyon ang isang bagay agad-agad, ito'y pagpapakumbaba at pag-amin na hindi natin mailalagay ang kabuuan ng phenomenon sa limitadong sisidlan ng ating karunungan.

May kinalaman ang ating tinatayuan nating lupa sa ating mga biases. Sa tulang Geography Lessons ni Conchitina Cruz, inihain ang iba-ibang perspektiba mula sa mga naratibong sabay-sabay na naghahayag ng kanilang mga sarili--ang ating nakikita batay sa kung saan tayo nakatayo, ang galaw ng oras sa lugar na kinatatayuan natin, at ang hamon sa atin na gumawa ng desisyon kung aalis o mananatili sa ating kinatatayuan.

Natutunan ko rito ang kahalagahan ng pagpasok sa mundo ng kwento sa loob ng imahe na kailangan natin ang pagpigil ng sariling interpretasyon natin upang magkwento ang imahe. Hayaan nating hawakang hawakan tayo nito sa pinakaiingatan parte ng ating pagkatao, doon lang natin mararamdaman ang mga pakiramdam na hindi pa dinadapuan ng ating mga salita. Kailangan itong lasapin, hayaang itong dumaloy sa ating pagkatao at tanggapin ang mga sorpresang hatid nito sa atin.

Hindi pa dito nagtatapos ang diskursong ito, marami pang paparating na daluyong ng mga imahe't ideya. Masaya akong maghihintay.

(reflection sa workshop ng Ateneo Literary Association kasama si Allan Popa)

Mayo 1, 2012